Haskala

Haskala – Oświecenie

Kierunki rozwijania się myśli i działalności żydowskiej od XIIIw.

• Judaizm rabiniczny (ortodoksyjny)

(obowiązek modlitwy; skupianie się na Torze i Talmudzie)

• Chasydyzm (konserwatywny)
• Sekty, fałszywi mesjasze, frankiści
• Haskala

Żydowskie oświecenie, cechujące się tendencjami do asymilacji ludności żydowskiej. Centrum Haskali stały się Niemcy. Przedstawiciele zachowywali odrębność religijną, jednocześnie jednak przyjmowali kulturę narodu, wśród którego żyli; uważali, że ich ojczyzna jest tam, gdzie się urodzili, dlatego nie mają zamiaru się jej wyrzekać, co więcej, mają do niej prawo i chcą ją poznać.

W tym celu należało się upodobnić do mieszkańców – pod względem języka etc., odrzucić stare zasady, które sprawiały, że zawsze byli izolowani od innych ludzi.

Przejawami Haskali na ziemiach polskich były asymilacja Żydów, ich otwarcie na kulturę i język polski, wstępowanie do polskiej armii, branie udział w powstaniach narodowych, otwarcie się społeczności żydowskiej na odkrycia oświecenia. Był to okres budowania tożsamości polskiej pośród wyznawców judaizmu.

„ Hasła oświecenia pojawiły się w społeczności żydowskiej – żydowskie oświecenie jest częścią oświecenia ogólnoeuropejskiego; oświecenie to zwane haskalą było jednym z najważniejszych XVIII ruchów żydowskich obok chasydyzmu. Centrum haskali stał się Berlin – zamożne warstwy mieszczaństwa chętnie przyjmowały jej ideały. Haskala głosiła potrzebę wyrwania się z izolacjonizmu i ksenofobii oraz konieczność zmiany przestarzałych wzorców życia, a także podniesienie poziomu oświaty, reformę obyczajów, zmianę sposobu ubierania się. Ruch oświeceniowy głosił hasła asymilacji językowej i kulturalnej z jednoczesnym zachowaniem tradycji religijnej, jednak zreformowanej. Oświecenie nasiliło zainteresowanie Żydów sprawami kraju, w którym żyli, skłaniało ku włączeniu się do życia publicznego. Nie rezygnując z własnej tożsamości religijnej, decydowano się na oddanie swej wiedzy, zdolności i zasobów dla dobra zamieszkiwanego kraju.

Twórcą założeń haskali był Mojżesz Mendelshon (1729 – 1786) – pisarz i filozof, a także kupiec, zdobył rozległą wiedzę świecką, dzięki swej pasji czytania. Z pomocą swego przyjaciela protestanckiego pisarza Gottholda Lessinga autora dramatu „Natan mędrzec” 1779 głoszącego idee tolerancji- zaczął publikować swoje prace, w których zaproponował światu, aby zgodził się na uczestnictwo Żydów we wspólnej kulturze, a jednocześnie pozwolił im zachować swoją tożsamość. Przetłumaczył Torę na język niemiecki, propagował wśród Żydów niemieckich język hebrajski, odrzucając jidisz. Bronił praw społeczności żydowskiej w Niemczech, Szwajcarii, nawoływał do zaprzestania dyskryminacji i wierzył, że stanie się tak, gdy ludzie zaczną posługiwać się rozumem. Głosił konieczność zachowania zasad judaizmu z wymogami nowoczesnego świata i lojalnością wobec państwa, w którym się mieszka Uważał, że należy zreformować judaizm i proponował następujące zmiany: modlitwy winny odbywać się w języku niemieckim;

• należy zrezygnować z segregacji płci w synagodze;
• należy zrezygnować z tałesu, koszerności i obrzezania;
• należy zrezygnować z elementów syjonistycznych;
• należy zachować podstawowe prawdy: wiarę w jedynego Boga, w działanie Opatrzności i w nieśmiertelność duszy.

Mendelshon stwierdził, że wiarę należy oddzielić od życia społecznego, czyli jak to ujął później poeta Juada Leib Gordon być „Żydem w namiocie, a człowiekiem poza.” Zwolenników żydowskiego oświecenia nazwano maskilim ‘oświeceni’

Jeszcze przed dotarciem idei haskali do Polski istnieli uczeni, którzy otworzyli się na idee zmian. Salomon Dubno (1738- 1813) był nauczycielem syna Medelshona i to on właśnie nakłoni swego chlebodawcę do dokonania przekładu Tory na język niemiecki

Natomiast głównymi propagatorami haskali na ziemiach polskich byli:

Salomon Majmon (1754-1800) - mieszkając stale za granicą przygotował z myślą o Żydach polskich cykl książek popularnonaukowych, dotyczących głownie matematyki i fizyki; uważał, że do zmiany losu żydowskiego mogą się przyczynić władcy, stąd przesłał jedno ze swoich dzieł Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu.

Mendel Lewin (1749 – 1823) przyrodnik i matematyk; w czasach Sejmu Wielkiego starał się przeprowadzić reformy. W 1789 roku opublikował rozprawę, w której przedstawił projekt swoich reform: głosił potrzebę tolerancji religijnej, zniesienia dodatkowych podatków, które płacili Żydzi, zmiana systemu oświaty na świecki i nauczanie języka polskiego.

W 1790 roku w Polsce żyje 900 tys. Żydów czyli 10% ogółu ludności; wedle szacunku stanowili on 70% żydostwa światowego. W czasach Sejmu Wielkiego podejmuje się próby tzw,. Reformy Żydów, toczą się dyskusje, powstają różne projekty – bierze w tym udział także strona żydowska. Do uchwalenia konstytucji o Żydach nie dochodzi z powodu konfederacji targowickiej i wojny z Rosją. W roku 1792 z okazji I rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 Maja nieznany autor tworzy okolicznościowy hymn śpiewany podczas uroczystości okolicznościowych przez Żydów z Warszawy i innych miast.

W 1794 wybucha insurekcja kościuszkowska, Żydzi biorą udział w kwietniowej obronie Warszawy; Berek Joselewicz staje na czele „pułku lekkokonnego starozakonnego’, żołnierze tego pułku zginą w większości w obronie Pragi – „rzezi Pragi” dokonanej przez wojska gen. Suworowa; rocznica tych tragicznych wydarzeń będzie czczona w praskich bożnicach jeszcze w dwudziestoleciu międzywojennym.

Pod zaborami sytuacja ludności żydowskiej znacznie się pogorszy – w monarchiach absolutnych nie będzie miejsca dla rozbudowanego żydowskiego samorządu; pogorszy się też sytuacja ekonomiczna Żydów; toczą się również spory między zwolennikami akulturacji i asymilacji a zwolennikami tradycji czyli misnagdami, którzy także spierają się z chasydami.

W 1806 roku w Warszawie grupa Żydów postępowców związana z synagogą Izaaka Flutaua przy ul. Daniłowiczowskiej zwanej niemiecką, postanawia utrzymać ją po śmierci założyciela, będzie to pierwsza synagoga reformowana (postępowa) w Warszawie. W 1813 Józef Perl protagonista haskali otwiera w Tarnopolu szkołę ludową; w 1820 roku zostaną otworzone 3 szkoły rządowe elementarne dla dzieci żydowskich. W latach 1824-1825 ukazuje się dwujęzyczny (polski i dojcz jidisz) „Dostrzegacz Nadwiślański” pismo związane z haskalą. W latach 1826 – 1862 działa rządowa Szkoła Rabinów, z której wyjdzie wielu postępowców. W 1828 Medel Lewin z Satanowa tworzy komedię „Oszukańczy świat” jeden z pierwszych znanych nam tego rodzaju utworów w duchu haskali napisanych na ziemiach polskich.”